Гәрәева Лилиә Рәис ҡыҙының шәхси сайты

Ата-әсәләр өсөн кәңәштәр.

Баланы нисек бар, шулай яратығыҙ…

Баланы тәрбиәләгәндә иң мөһиме ҡысҡырмаҫҡа, баланы нисек бар, шулай яратырға. Шулай итеп…

1. Баланың һорауҙарына тыныс һәм дөрөҫ яуап бирергә. Ашыҡһағыҙ, ваҡытығыҙ булмаһа ла ҡысҡыра башламағыҙ, уны ҡапыл бүлдермәгеҙ.
2. Баланың һорауҙарын етди ҡабул итегеҙ.
3. Баланың үҙе өсөн генә айырым бүлмә булдырығыҙ.
4. Бала үҙенең эштәрен һәм ҡаҙаныштарын күрһәтә алған урын булһын.
5. Баланың өҫтәлендәге тәртипһеҙлек ижади эш менән бәйле булғанда әрләшмәгеҙ. Әммә эште тамамлағас урынын йыйыштырып ҡуйыуын талап итегеҙ.
6. Баланы ниндәйҙер уңыштары өсөн түгел, ә нисек бар шулай яратыуығыҙҙы күрһәтегеҙ.
7. Балаға ҡулынан килерҙәй эштәр ҡушығыҙ.
8. Балаға үҙ пландарын төҙөргә, ҡарарҙар ҡабул итергә ярҙам итегеҙ.
9. Эшенең һөҙөмтәләрен яҡшыртырға булышығыҙ.
10. Үҙегеҙ менән ҡыҙыҡлы урындарға сәйәхәткә алығыҙ.
11. Балағыҙҙың кәмселектәрен күрһәтеп, башҡа балалар менән сағыштырмағыҙ.
12. Баланы кәмһетмәгеҙ.
13. Баланы үҙаллы фекер йөрөтөргә өйрәтегеҙ.
14. Баланы китаптар, уйынсыҡтар менән тәьмин итеп тороғоҙ.
15. Баланы төрлө ваҡиғалар уйлап сығарырға, фантазияларға өйрәтегеҙ. Быларҙы бергә башҡарығыҙ.
16. Баланы кесе йәштән китап уҡырға өйрәтегеҙ.
17. Уның ихтыяждарына иғтибарлы булығыҙ

               Балалар ниндәй хоҡуҡҡа эйә?

              Тәүге тапҡыр халыҡ-ара кимәлдә бала хоҡуҡтарын яҡлау тураһындағы мәсьәлә 1924 йылда Милләттәр лигаһы тарафынан ҡабул ителгән Женева бала хоҡуҡтары декларацияһында күтәрелә. Әммә Икенсе бөтә донъя һуғышы уны тормошҡа ашырырға ҡамасаулай. 1945 йылда Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы һәм уның Балалар фонды төҙөлөп, 1948 йылда Дөйөм кеше хоҡуҡтары декларацияһы ҡабул ителгәс кенә бала хоҡуҡтарын яҡлау мәсьәләһен маҡсатҡа ярашлы хәл итеү мөмкинлеге тыуа.
1959 йылдың 20 ноябрендә БМО-ның Генераль ассамблеяһы бала хоҡуҡтары декларацияһын ҡабул итә. 1989 йылдың 20 ноябрендә Берләшкән милләттәр Ойошма­һының Бала хоҡуҡтары тураһында Конвен­цияһы ҡабул ителә. Был документ ҙур әһәмиәткә эйә. Ул – бала хоҡуҡтарын тормошҡа ашырыу гарантияларын юридик яҡтан нығытыусы тәүге халыҡ-ара хоҡуҡи акт.
Конвенцияға ярашлы, һәр бала үҙ-үҙе булып ҡалырға хоҡуҡлы. Бының төп билдәләре – исем, фамилия, гражданлыҡ, ғаилә мөнәсәбәттәре. Балаға исем ата-әсәһенең килешеүе буйынса бирелә. Фамилия ла ата-әсәһенән күсә. Ата-әсә балаға 16 йәш тулған­ға тиклем генә уның исемен һәм фамилияһын үҙгәртергә хоҡуҡлы.

Баланың ғаиләлә тәрбиәләнеү хоҡуғы

Иң мөһим бала хоҡуҡтарының береһе – уның ғаилә тәрбиәһенә хоҡуғы. Был хоҡуҡ балаға ғаиләлә йәшәү һәм тәрбиәләнеү мөмкинлеген тәьмин итә. Бер ниндәй йәмғиәт тәрбиәһе формаһы ла ғаилә тәрбиәһе менән сағыштырыла алмай.
Бала ата-әсәһе менән бергә йәшәү хоҡуғына эйә. Конвенцияның 10-сы статья­һына ярашлы, ҡатнашыусы дәүләттәр тарҡалған ғаиләләрҙе яраштырыуға йоғонто яһарға бурыслы. Бала мөмкин булған тиклем үҙенең ата-әсәһен белергә хоҡуҡлы.
Бала ата-әсәһенең хәстәренә, мәнфәғәттәрен яҡлауға һәм кешелек сифаттарын хөрмәт итеүгә хоҡуҡлы. Ата-әсә айырылышып, айырым йәшәгән осраҡта ла балаға уларҙың икәүһе менән дә аралашыу хоҡуғы бирелгән.
Баланың ғаилә тәр­­биәһенә хоҡуғы шулай уҡ үҙенең ҡартатайҙары, өләсәй­ҙәре, апайҙары, ағайҙары һәм башҡа туғандары менән аралашыуҙы ла үҙ эсенә ала. Баланың был хоҡуғы ата-әсәһенең никахы тарҡалған осраҡта ла һаҡлана.
Бала ғәҙәттән тыш хәлгә осрағанда (бәләгә тарыһа, ауыр сиргә юлыҡһа, йә ҡул­ға алынһа) яҡындарының айырыуса хәстәренә мохтаж. Шуға күрә бындай осраҡта етди нигеҙ булғанда ғына ата-әсәһе йә туғандары менән аралашыу тыйыла. Мәҫәлән, был кешеләрҙе реанимация палатаһына индереү бала ғүмере өсөн хәүеф менән янаһа.

Баланың милек хоҡуғы

Баланың милек хоҡуғы Ғаилә кодексы менән түгел, ә Граждандар ҡануниәте менән көйләнә. Балалар һәм ата-әсә бер-береһенең милкенә, милек хоҡуғына дәғүә итә алмай. Әммә улар бергә йәшәгән осраҡта үҙ-ара килешеү буйынса бер-береһенең милке менән файҙалана ала. Балаларҙың һәм ата-әсәләрҙең хоҡуғында булған милеккә бер ниндәй ҙә айырым хоҡуҡи режим юҡ.
Бала үҙенә тәғәйен милектең һәм унан алынған килемдең хужаһы иҫәпләнә. Алимент түләү тураһындағы законда ҡарал­ғанса, ата-әсәһенән һәм башҡа туғандарынан үҙен ҡаратыуға хоҡуҡлы. Түләнгән алимент, пенсия һәм пособие күләме лә баланың милек хоҡуғына инә, әммә бала мәнфәғәтендә был аҡса менән идара итеү хоҡуғы ата-әсәгә бирелгән. Ата-әсәләр йәиһә уларҙы алмаштырыусы кешеләр улар­ҙы баланы ҡарауға, тәрбиәләүгә һәм уҡытыуға тотонорға бурыслы.
Бынан тыш, Рәсәйҙәге һәр бала халыҡ-ара һәм эске ҡануниәттәр нормалары буйынса түбәндәге хоҡуҡтарға эйә.
Гражданлыҡ Һам сәйәси хоҡуҡтар өлкәһендә:
– тыуғандан алып исемгә, гражданлыҡҡа, уларҙы үҙгәртеүгә;
– ирекле рәүештә фекерен белдереүгә;
– ирекле рәүештә Рәсәй сиктәренән сығырға һәм ҡаршылыҡһыҙ кире ҡайтырға;
– балалар һәм йәштәр ижтимағи ойошмаларын төҙөүгә һәм уларҙа ҡатнашыуға;
– баланың үҫешенә йүнәлтелгән һәм уның хоҡуҡтарына ҡағылышлы мәғлүмәт алыу мөмкинлегенә эйә булырға, шулай уҡ баланың именлегенә зыян килтереүсе мәғлүмәттән һаҡланырға;
– тыныс шарттарҙа үткән митингыларҙа, демонстрацияларҙа ҡатнашырға.
Мәғариф өлкәһендә:
– үҙенең кешелек сифаттарын хөрмәт итеүгә;
– бушлай башланғыс, төп һәм урта дөйөм белем һәм башланғыс профессиональ белем алыуға, шулай уҡ конкурс нигеҙендә дәүләт һәм муниципаль белем биреү учреждениеларында бушлай урта профессиональ һәм юғары белем алыуға;
– Уставҡа ярашлы белем биреү учреждениеһы менән идара итеүҙә ҡатнашыуға;
– ата-әсәһе белем биреү учреждениеһын һәм белем алыу формаһын һайлағанда үҙ фекерен әйтергә;
– уҡыу йортона уҡырға ингәндә башҡалар менән бер үк хоҡуҡҡа;
– үҙенең фекерҙәрен һәм инаныуҙарын ирекле рәүештә әйтергә һәм хөрмәт итеүгә;
– уҡыу планы менән ҡаралмаған сараларға үҙ теләге буйынса йөрөргә;
– үҙ туған телендә белем алырға.
Социаль яҡлау өлкәһендә;
– пенсия алыуға, дәүләт яғынан социаль-көнкүреш ташламаларына; ҡараусыһын юғалт­ҡанда балаларға 18 йәшкә тиклем социаль пенсия тәғәйенләнә; бөтә балаларға ла айлыҡ пособие; ишле ғаиләләр балаларына 16 йәшкә тиклем табип рецебы буйынса бушлай дарыу­ҙарға, бушлай туҡла­ныуға.
Хеҙмәт мөнәсәбәттәре өлкәһендә:
– дөйөм белем биреү учреждениелары уҡыусылары уҡыуҙан буш ваҡытында эшләй ала: 16 йәше тулмағандарҙы эшкә алыу тыйыла;
– 18 йәштән кесе булғандар төнгө сменаға һәм эш сәғәтенән тыш эшкә йәлеп ителергә тейеш түгел;
– ата-әсәһенең ризалығы буйынса 16 йәшлек үҫмер закон менән тыйылмаған эшҡыуарлыҡ менән шөғөлләнә ала;
– дөйөм белем биреү учреждениелары, предприятиелар, ойошмалар, учреждениелар менән килешеү төҙөп, өҫтәмә профессиональ әҙерлек алып бара ала; профессиональ әҙерлек ата-әсәләрҙең, уҡыусылар­ҙың ризалығы менән генә алып барыла;
– уҡымаған, бер ҡайҙа ла эшләмәгән һәм мәшғүллек үҙәгендә теркәлгән 16 йәшлек бәлиғ булмағандар эшһеҙ тип таныла; 18 йәшкә тиклемге эшһеҙҙәр айырыуса социаль яҡлауға мохтаж тип иҫәпләнә.

Как выучить башкирский язык: 10 советов 

1

Это сложно?

По субъективной оценке, выучить башкирский язык с нуля — сложнее, чем, например, английский. Дело в том, что в отличие от английского, немецкого, французского и даже испанского, которые наряду с русским языком относятся к индоевропейской языковой семье, башкирский — язык тюркской группы алтайской семьи. Как и в каждой семье, в ней (не только в башкирском языке, но и у «родственников» — в татарском, чувашском, казахском, киргизском, турецком и других) — свои традиции и обычаи. То есть свои законы фонетики, грамматики и синтаксиса. 

2
Звуки — «как в английском»?

В башкирском алфавите 42 буквы: 33 буквы русского алфавита и 9 специфических башкирских. Впрочем, многие звуки, которые они обозначают, хорошо знакомы тем, кто учил английский.

Чтобы произнести «ҫ», положите язык между зубами и вспомните английский глагол to think. Чтобы произнести «ҙ» — сделайте то же самое, добавьте голос и вспомните местоимение this. Есть и другие примеры. Так, «в» в начале слова в исконно башкирских словах произносится как «W», а гласный «ө» звучит так же, как в словах bird и third. А вот звука ғ в английском нет. Зато он близок к украинскому «г».

3
Говорят, что башкирский — очень мелодичный. Почему?

Еще одна особенность тюркских языков — это гармония гласных. Что это значит?

Гласные звуки делятся на гласные переднего и гласные заднего ряда (в зависимости от положения языка в момент произнесения. Сравните: э — о, и — ы). Закон звуковой гармонии заключается в том, что внутри одного слова могут «уживаться» гласные только одного ряда. Во всех аффиксах, которые будут добавляться к слову, гласный тоже будет «свой». Как и из любых правил, есть исключения, но встречаются они только в заимствованных словах.

Например:

ҡала (город) — ҡалаға (в город)

Өфө (Уфа) — Өфөгә (в Уфу)

Сравните с заимствованиями из персидского, где аффикс определяется по последнему слогу:

китап (книга) — китап-тар (книги)

ғаилә (семья) — ғаилә-ләр (семьи)

Это осложняет процесс изучения языка: вместо одного варианта окончаний приходится запоминать два — твердый и мягкий.

4
Почему слова такие длинные?

Тюркские языки являются агглютинативными (в отличие от индоевропейских — флективных). Если в русском в одном окончании может вмещаться сразу несколько смыслов (падеж и число, число и время — вспоминайте школу!), то в башкирском каждый дополнительный элемент имеет только одно значение. Они, как вагоны поезда, цепляются к основному слову-локомотиву, поэтому нередко слова становятся очень длинными. Например:

Бала — ребенок

Бала-лар — дети

Балалар-ым — мои дети

5
Развенчиваем мифы

Если вы до сих пор думаете, что множественное число в башкирском языке образуется с помощью аффикса «-лар», у нас для вас плохие новости. Наряду с «-лар» (и его мягким вариантом «-ләр») существуют еще шесть аффиксов множественного числа: «-тар»/ «-тәр», «-дар»/ «-дәр» и «-ҙар»/ «-ҙәр». Все зависит от того, на какую букву заканчивается слово.

6
Зачем к словам прибавляют -ы и -hы?

«Кафеhы», «республикаhы», «университеты», «магазины» — все эти слова вы наверняка не раз встречали на вывесках. Но это вовсе не значит, что «русские» слова именно так становятся «башкирскими». Здесь мы имеем дело с такой категорией, как изафет (слово запоминать не обязательно). Если совсем грубо и просто, -ы и -hы (а еще -е и -he) — это окончания, которые появляются, когда два существительных нужно объединить в одно словосочетание. Например:

Башҡорт (башкир) + дәуләт (государство) + университет = Башҡорт дәуләт университеты (Башкирский государственный университет)

Өфө (Уфа) + кафе = «Өфө» кафеhы (кафе «Уфа»)

Пушкин + урам (улица) = Пушкин урамы (улица Пушкина)

7
«Живой» — только человек

В башкирском языке нет категории рода. Если по-русски мы скажем «красивАЯ девочка» и «красивЫЙ» мальчик, то в башкирском ребенок будет «матур» в независимости от того, кто перед нами — «ҡыҙ» (девочка) или «малай» (мальчик).

С так называемой категорией одушевленности еще сложнее: вопрос «кто?» (кем? кемдәр?) задается только по отношению к человеку. Все остальные живые существа, предметы и явления — ни? нимә? — «что?».

8
И никаких предлогов!

Еще одна особенность башкирского языка — в нем нет предлогов. Вместо них используются послелоги, которые ставятся после слова. Поэтому вместо поздравления «С праздником!» мы получаем «Байрам менән!».

В отличие от русского языка, в котором порядок слов в предложениях может быть условно свободным, в башкирском есть свои правила. Так, подлежащее обычно располагается в начале, а сказуемое, как правило, ставится в конце предложения.

9
Где можно выучить башкирский?

Если вы давно вышли из школьного возраста, выучить башкирский язык вам помогут на курсах в языковой школе, можно обратиться и к репетитору.

Начальный курс языка можно найти на сайте Международной системы дистанционного обучения башкирскому языку, которую в сентябре запустил Башкирский государственный педагогический университет.

В сети довольно много самоучителей. Найти их можно, например, здесь или здесь.

10
Какие еще ресурсы можно использовать для обучения языку?

В Интернете вы найдете онлайн-словари башкирского языка. Не все они будут полными, но пользу в изучении языка принесут.

Они есть, например,  здесь или  здесь.

Много полезного и интересного, включая ссылки на башкирскую клавиатуру, можно найти на сайте  Лаборатории компьютерной филологии БашГУ.

Источник: http://bashinform.ru